یوتیلیتی‌های عسلویه؛ ستون فقرات نادیده صنعت پتروشیمی ایران
یوتیلیتی‌ها (واحدهای خدمات جانبی) در صنعت پتروشیمی، نقشی حیاتی اما کمتر دیده‌شده ایفا می‌کنند.
گویای خبر – این مقاله به تحلیل جایگاه یوتیلیتی‌ها در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس (عسلویه) می‌پردازد و سه شرکت اصلی تأمین‌کننده این خدمات—دماوند، مبین و فجر—را به‌عنوان هسته‌های حیاتی این زیست‌بوم صنعتی بررسی می‌کند. ضمن مرور وضعیت موجود، مقاله به مقایسه تطبیقی با الگوهای جهانی (تگزاس و قطر)، چالش‌ها، فرصت‌ها و سناریوهای آینده می‌پردازد. نتیجه‌گیری نشان می‌دهد که آینده یوتیلیتی‌های عسلویه وابسته به حرکت به سوی مدل‌های ترکیبی، دیجیتال‌سازی و انرژی‌های پایدار خواهد بود.
منطقه عسلویه در جنوب ایران، بزرگ‌ترین خوشه پتروشیمی و گازی خاورمیانه محسوب می‌شود. این منطقه نه تنها قلب تپنده صنعت گاز ایران بلکه موتور محرک تولید محصولات پتروشیمی کشور است. اما آن‌چه کمتر دیده می‌شود، سیستم گسترده‌ای از واحدهای جانبی است که به نام یوتیلیتی‌ها شناخته می‌شوند: واحدهایی که برق، بخار، آب صنعتی، گاز، هوا و سیستم‌های تصفیه پساب را برای ده‌ها مجتمع پتروشیمی فراهم می‌کنند.
بدون این شریان‌های پنهان، تولید در عسلویه نه تنها کاهش می‌یابد بلکه در عرض چند ساعت متوقف خواهد شد. بنابراین بررسی نقش، ساختار و آینده یوتیلیتی‌ها، امری ضروری برای شناخت تاب‌آوری و پایداری صنعت پتروشیمی ایران است.
یوتیلیتی‌ها؛ تعریف و اهمیت
یوتیلیتی‌ها در صنایع پتروشیمی به مجموعه خدمات زیربنایی گفته می‌شود که فرآیند تولید بدون آنها امکان‌پذیر نیست. این خدمات شامل:
– تولید و توزیع برق،
– تولید بخار و هوای فشرده،
– تأمین آب صنعتی و آب خنک‌کن،
– سیستم‌های جمع‌آوری و تصفیه پساب،
– مدیریت گازهای سوختی و خوراک.
در حقیقت، یوتیلیتی‌ها حکم قلب و ریه‌های صنعت را دارند: بدون جریان پایدار انرژی و آب، هیچ واکنش شیمیایی و هیچ خط تولیدی فعال نمی‌ماند.
بازیگران اصلی در عسلویه
۱- دماوند انرژی عسلویه
دماوند مسئولیت تأمین خدمات پایه برای فاز دوم منطقه ویژه پارس جنوبی را برعهده دارد. این شرکت ظرفیت انتقال گاز بیش از ۳ میلیون نرمال متر مکعب در ساعت و تولید گسترده برق و بخار را مدیریت می‌کند. پروژه تصفیه پساب و اتصال به شبکه ملی برق، از اقدامات کلیدی این شرکت است.
۲- مبین انرژی خلیج فارس
مبین با سهمی معادل ۳۱ درصد از تأمین یوتیلیتی پتروشیمی‌های کشور، نقشی بی‌بدیل دارد. این شرکت خدمات خود را به مجتمع‌هایی چون نوری، آریاساسول، زاگرس و جم ارائه می‌دهد. مبین رکورد تولید هفت‌ساله بدون وقفه را به نام خود ثبت کرده و نمونه‌ای از پایداری عملیاتی به‌شمار می‌رود.
۳- فجر انرژی خلیج فارس
این شرکت در ماهشهر قرار دارد اما به‌عنوان یکی از سه محور یوتیلیتی جنوب کشور، با ظرفیت اسمی ۱۴۹۵ مگاوات برق و راندمان بالای ۵۱ درصد (بالاتر از میانگین ملی) شناخته می‌شود. طرح توسعه آب‌شیرین‌کن ۵۰۰ هزار مترمکعبی فجر، نقشی کلیدی در امنیت آبی صنعت و منطقه دارد.
مدل متمرکز در برابر مدل هیبریدی
مدل عسلویه بر پایه تمرکز یوتیلیتی‌ها شکل گرفته است: یعنی شرکت‌های بزرگ، خدمات را به صورت یکپارچه به چندین مجتمع ارائه می‌دهند. این مدل، مزایای اقتصادی دارد اما ریسک آسیب‌پذیری بالا نیز به همراه می‌آورد. یک اختلال در یک نیروگاه یا خط بخار می‌تواند کل زنجیره تولید را متوقف کند.
در مقابل، در برخی مناطق جهان (مثلاً تگزاس) مدل هیبریدی اجرا می‌شود: هر مجتمع بخشی از خدمات حیاتی را مستقل تولید می‌کند و خدمات پرهزینه‌تر به‌صورت مشترک دریافت می‌شود. این الگو انعطاف‌پذیری بالاتری در شرایط بحران ایجاد می‌کند.
مقایسه تطبیقی: عسلویه، تگزاس و قطر
تگزاس: ترکیب سیستم‌های متمرکز و پراکنده، استفاده گسترده از انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های هوشمند.
قطر: مدل متمرکز مشابه عسلویه، اما با سرمایه‌گذاری عظیم روی سیستم‌های پشتیبان و ذخیره‌سازی انرژی.
عسلویه: مزایای مقیاس بالا را دارد اما فاقد انعطاف‌پذیری و Redundancy کافی است؛ موضوعی که در بحران‌های برق و گاز اخیر کشور برجسته شده است.
آینده‌نگری فناورانه
۱- دیجیتال‌سازی: بهره‌گیری از هوش مصنوعی و سیستم‌های SCADA یکپارچه برای پیش‌بینی مصرف و جلوگیری از بحران.
۲- تجدیدپذیرها: استفاده از انرژی خورشیدی و بادی برای کاهش فشار در زمان پیک مصرف.
۳- آب‌شیرین‌کن‌های هوشمند: ترکیب فناوری‌های نوین اسمز معکوس با بازیافت پساب برای مدیریت پایدار منابع آب.
سناریوهای آینده (۱۴۰۵–۱۴۱۰)
سناریوی رشد پایدار: سرمایه‌گذاری در دیجیتال‌سازی و Redundancy → عسلویه به هاب انرژی پایدار خاورمیانه تبدیل می‌شود.
سناریوی بحرانی: تداوم مدل فعلی بدون اصلاح → هر اختلال می‌تواند زنجیره تولید و صادرات را مختل کرده و میلیاردها دلار خسارت به بار آورد.
سناریوی سبز-دیجیتال: حرکت به سمت انرژی پاک و پایش هوشمند → عسلویه به اکوسیستم صنعتی-اجتماعی پایدار بدل خواهد شد.
مسوولیت اجتماعی و زیست‌محیطی
یوتیلیتی‌ها علاوه بر تأمین انرژی، مسوولیت اجتماعی مهمی نیز برعهده دارند. نمونه آن تأمین آب غیرشرب توسط مبین انرژی در تابستان‌های داغ برای روستاها و فضای سبز شهری است. همچنین تصفیه پساب توسط دماوند، گامی در جهت کاهش فشار بر منابع محدود آبی خلیج فارس است.
یوتیلیتی‌های عسلویه، نه صرفاً واحدهای جانبی بلکه ستون‌های پایداری صنعت پتروشیمی ایران هستند. آینده این زیرساخت‌ها، در گرو گذار از مدل صرفاً متمرکز به ترکیبی انعطاف‌پذیر، دیجیتال و پایدار است. اگر این تحول صورت گیرد، عسلویه می‌تواند نه تنها یک مگاپروژه صنعتی بلکه یک اکوسیستم پایدار جهانی در حوزه انرژی شود.
