گویای خبر – شیخ فریدالدین ابوحامد محمد بن ابوبکر ابراهیم بن اسحق عطار کدکنی نیشابوری، مشهور به عطار، شاعر و عارف بسیار نامی ایرانی در قرن ششم و آغاز قرن هفتم هجری است.

ولادتش به سال ۵۳۷ هجری در قریه کَدکَن در حوالی نیشابور اتفاق افتاده است. از ابتدای کار او اطلاعی در دست نیست، جز آن که نوشته‌اند پدر وی در شادیاخ نیشابور، عطاری عظیم‌القدر بود و بعد از وفات او، فریدالدین کار پدر را دنبال کرد و دکان عطاری آراسته داشت.

عطار در آغاز حیات و گویا تا مدتی از دوره تحقیق در مقامات عرفانی، شغل داروفروشی خود را که لازمه آن، داشتن اطلاعاتی از طب نیز بوده، حفظ کرده و در داروخانه سرگرم طبابت بوده است. عطار علاوه بر درمان بیماران در دکان داروفروشی، به کس علوم و درک صحبت مشایخ و بزرگان اهل تصوف مانند شیخ نجم‌الدین کبری و دیگران نیز روزگار می‌گذراند و در این راه آن قدر پیش رفت تا خود از پیشوایان این طریقت شد و در سِلک صوفیان و عارفان در آمد. او برای کسب علم به هند، عراق، شام و مصر مسافرت کرد. عاقبت پس از سفرهای متعدد، به نیشابور بازگشت و تا پایان عمر در آنجا زیست. وی با علوم مختلفی مانند قرآن، حدیث، فقه، تفسیر، ‌طب، نجوم و کلام آشنایی داشت.

عطار به حق از شاعران بزرگ متصوفه است که کلام ساده و گیرنده او با عشق و شوقی سوزان همراه می‌باشد. زبان نرم و گفتار دل انگیزش که از دلی سوخته و عاشق و شیدا بر می‌آید، حقایق عرفانی را به نحوی خاص در دل‌ها جایگزین می‌سازد.

تألیف‌ها و تصنیف‌های عطار در نظم و نثر را به عدد سوره‌‌های قرآن ۱۱۴ نوشته‌اند که مشهورترین آنها عبارت است از: دیوان قصیده‌ها و غزل‌های او که در حدود ده هزار بیت است، مثنوی‌های متعدد او مانند منطق‌الطیر، اسرارنامه، الهی‌نامه، جواهرنامه، خسرونامه، مصیبت‌نامه، جواهرالذات، وصلت‌نامه، بلبل‌نامه، حیدرنامه، اُشترنامه، مختارنامه، مظهر العجایب، شرح القلب و…

تخلص عطار نیشابوری در اشعارش، «فرید» و «عطار» است.

سرنوشت عطار در میانه دو جنگ رقم خورد. ابتدایش حمله خونبار غزها بود و انتهایش تهاجم وحشیانه مغول‌ها. مغولان خرابی به ‌بار آمده از آشوب غزها را تکمیل کردند و آن‌ چه از آبادی در نیشابور باقی‌ مانده ‌بود، به نابودی کشاندند. عطار نیشابوری، یکی از بزرگ‌‌ترین قربانیان این هجمه خانمان‌سوز در سال ۶۱۸ بود. او را که مویی در معرفت‌بخشی و تعلیم مردمان سفید کرده ‌بود، با قساوت تمام به ‌قتل رساندند. کتاب‌های عطار، اما پیش از این واقعه در مناطق مختلف پارسی‌ زبان پخش شده‌ بود و از گزند مغولان محفوظ ماند. میراث به ‌جا مانده از عطار برای قرن‌ها، روشنی‌ بخش محفل عارفان و درس‌ آموز ادبا و سخن‌ دانان بوده ‌است.

مزار این شاعر نامی در محله باستانی شادیاخ نیشابور است.

روز ۲۵ فروردین ماه در تقویم رسمی کشور با عنوان «روز بزرگداشت عطار نیشابوری» نام‌گذاری شده است. هرساله در نیشابور، برنامه‌های عطارشناسی از جمله گلباران آرامگاه عطار، ارایه پژوهش‌هایی در مورد این شاعر، نمایشگاه کتاب و خوشنویسی و شب شعر در این روز برگزار می ‌شود.

درباره آثار عطار

از ده کتاب عطار، هشت کتاب باقی مانده است و از دو اثر او، یعنی جواهرنامه و شرح‌القلب نشانی نیست.

آثار منظوم: اسرارنامه، الهی‌نامه، مصیبت‌نامه، جواهرنامه، خسرونامه، شرح القلب، منطق الطیر، دیوان اشعار، مختارنامه.

آثار منثور: تذکره الاولیا

اسرارنامه: مثنوی درخشانی شامل ۳۳۰۵ بیت در ۲۲ مقاله و نخستین اثر عطار که تحت تأثیر مخزن ‌الاسرار نظامی، حدیقه ‌الحقیقه سنایی و تحفه ‌العراقین خاقانی خلق شد. عطار، اسرارنامه را با توحید و نعت پیامبر اسلام و مدح بزرگان دین آغاز کرده و سپس به مقولات عرفانی و صوفیانه پرداخته ‌است.

دلا یک دم رها کن آب و گل را                     صلای عشق در ده اهل دل را

ز نور عشق شمع جان برافروز                    زبور عشق از جانان درآموز

الهی‌‌نامه: مثنوی عارفانه ‌ای که ۶۵۱۱ بیت سروده ‌شد و اثری تمثیلی شامل ۲۲ مقاله و یک بخش پایانی است. عطار این کتاب را با ستایش پروردگار و نعت رسول اسلام و مدح اصحابش آغاز کرده‌ است. پس از مقدماتی در وصف پیامبر و یارانش، پاسخ پدری است به درخواست‌ های شش فرزندش، که هر کدام چیزی مانند دختر پریان، جادو، جام جم، آب حیات، انگشتری سلیمان و کیمیا، از وی طلب کرده‌اند.

مصیبت‌نامه: این مثنوی عرفانی شامل۷۵۳۹ بیت، ۴۰ مقاله و ۳۴۷ حکایت است و شرح سفر آفاقی سالک و جست و جو‌گری اوست.

یک سر موی از تو تا باقی بود                کار تو مستی و مشتاقی بود

لیک اگر فقر و فنا می‌بایدت              نیست در هست خدا می‌بایدت

اوّل از حس بگذر آنگه از خیال              آنگه از عقل آنگه از دل اینت حال

حال حاصل در میان جان شود            در مقام جانت کار آسان شود

پنج منزل، در نهاد تو تو راست            راستی تو بر تو است از چپّ و راست

اوّلش حسّ و دوم از وی خیال        پس سیم عقلست جای قیل و قال

منزل چارم از او جای دل است           پنجمین، جان است راه مشکلست

نفس خود را چون چنین بشناختی          جان خود در حق‌شناسی باختی

چون تو زین هر پنج بیرون ‌آمدی              خرقه هفت گردون آمدی

منطق‌الطیر: یا زبان مرغان، معروف ترین مثنوی عطار و از صدرنشینان متون منظوم عرفانی ایرانی است. منطق‌الطیر بالغ بر ۴۶۰۰ بیت دارد و مراتب سیر و سلوک و رسیدن به حق و توحید را از زبان مرغان که در طلب سیمرغ حرکت می‌کنند، بیان می‌دارد. مراحل و منازل در راه پوییدن و جُستن عرفان، یعنی شناختن رازهای هستی در منطق‌الطّیر عطار، هفت منزل است. او این هفت منزل را هفت وادی یا هفت شهر عشق می‌ نامد. هفت وادی به‌ ترتیب چنین است: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر که سرانجام به فنا می‌انجامد. منطق‌الطیر، داستان مرغانی است که به طلب سیمرغ در سایه هدایت هدهد، سفری پرمخاطره را آغاز می‌کنند. بسیاری از آن‌ها در میانه راه در می‌مانند. گروهی پا پس می‌‌کشند و گروهی جان می‌سپارند. در انتها سی مرغ باقی می‌‌ماند که همان سیمرغ موعود است.

من زبان و نطق مرغان سر به‌ سر           با تو گفتم فهم کن ای بی‌ خبر

در میان عاشقان مرغان درند              کز قفس پیش از اجل در می‌ پرند

جمله را شرح و بیانی دیگر است          زان‌ که مرغان را زبانی دیگر است

پیش سیمرغ آن کسی اکسیر ساخت      کو زبان جمله مرغان شناخت

مرغان منطق‌الطیر عبارت‌اند از:

هدهد، موسیچه (یاکریم)، طوطی، کبک، باز، دُرّاج، عندلیب، طاووس، تَذَرْوْ، قُمْری، فاخته، شاهین، مرغ زرین، بط، هما، بوتیمار، بوف (جغد)، صهوه، تندباز

مختارنامه: مجموعه رباعیات عطار نیشابوری است. مختارنامه ۵۰ باب دارد و هر باب، موضوعی متفاوت.

گفتم دل و جان در سر کارت کردم           هر چیز که داشتم نثارت کردم

‌گفتا تو که باشی که کنی یا نکنی              کان من بودم که بی ‌قرارت کردم

تذکره ‌اولیا: از آثار مشهور منثور عطار است و از کتب مشهور پارسی و از جمله مآخذ معتبر در شرح احوال و گفتارهای مشایخ صوفیه است. در این کتاب، سرگذشت ۹۶ تن از اولیا و مشایخ با ذکر مقامات و مناقب و مکارم اخلاق و نصایح و مواعظ و سخنان حکمت‌آمیز آنان آمده است و تألیف آن باید در پایان قرن ششم یا اوایل قرن هفتم صورت گرفته باشد.

این نثر عرفانی کهن فارسی مشتمل بر یک مقدمه و ۷۲ باب است. تذکره ‌الاولیا پر از حکایات و عبارات دل‌نشین و نغز است؛ حکایت‌ها و گفتارهایی از اولیای الهی از امام صادق علیه السلام تا منصور حلاج و با ذکر مختصری از امام باقر علیه السلام پایان می‌یابد. در این کتاب، از کسانی چون اویس قرنی، بایزید بسطامی، ابراهیم ادهم، رابعه عدویه، ابوحنیفه، شافعی و احمد بن حنبل یاد شده است.

• نویسنده : مریم زارع پستکی زاد کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی